Αποζημιώσεις και μάλιστα γερές επιδικάζονται ήδη δικαστικώς σε ιδιοκτήτες ακινήτων που μένουν ανεκμετάλλευτα για λόγους περιβαλλοντικής προστασίας. Δικαστική απόφαση δευτεροβάθμιου δικαστηρίου, άρα τελεσίδικη, η οποία εκδόθηκε προσφάτως, δρομολόγησε σε άλλη βάση την προστασία του περιβάλλοντος και την ευθύνη του κράτους για αυτήν, καθώς και τις σχέσεις των θιγομένων ιδιοκτητών με το δημόσιο ταμείο. Η δικαστική κρίση που εκτιμάται ως ιδιαιτέρως ενδιαφέρουσα συνδέει ευθέως και σαφώς την πολιτική προστασίας του περιβάλλοντος με την υποχρέωση του κράτους να πληρώνει. Και ξεκαθαρίζει όσα η νομοθεσία μας γενικώς προβλέπει, μια και αναγκάζει το κράτος να βάλει το χέρι στην τσέπη και να αναλάβει αυτό τη δαπάνη για να προστατευθούν περιοχές περιβαλλοντικά κρίσιμες και οικοσυστήματα ευαίσθητα και εύθραυστα. Με δυο λόγια, εκείνο που είπε το δικαστήριο, εν προκειμένω το Διοικητικό Εφετείο, είναι τούτο: Οταν ιδιοκτησίες μένουν «νεκρές», αναξιοποίητες, ανεκμετάλλευτες, είτε γιατί συνορεύουν είτε γιατί γειτνιάζουν με περιοχές που προστατεύονται για λόγους περιβαλλοντικούς, το κόστος το πληρώνει το κράτος. Το κράτος και όχι ο ιδιοκτήτης τους. Από το δημόσιο ταμείο οφείλουν οι αρμόδιοι να εκταμιεύουν και μάλιστα σημαντικά ποσά για να αποζημιώνουν εκείνους τους ιδιοκτήτες οι οποίοι έχουν τις περιουσίες τους «εν υπνώσει», δηλαδή έχουν ακίνητα χωρίς να μπορούν να τα εκμεταλλευθούν.
Η δικαστική απόφαση διαθέτει προφανή σημασία. Και να γιατί. Πρώτα πρώτα, γιατί είναι χιλιάδες εκείνοι που δεν μπορούν να κτίσουν και να αξιοποιήσουν τις περιουσίες τους γιατί βρίσκονται σε ζώνες περιβαλλοντικής προστασίας και, δεύτερον, γιατί το κόστος αυτής της προστασίας, το αναλαμβάνει πρακτικώς το κράτος. Καθίσταται σαφές, δηλαδή, ότι αυτό που λέει θεωρητικώς το Σύνταγμα και ο νόμος στην πραγματικότητα σημαίνει: το κράτος προστατεύει πληρώνοντας.
Η μετατόπιση του οικονομικού βάρους από τους πολίτες στο κράτος είναι ίσως το σημαντικότερο αυτής της εξέλιξης. Οι έχοντες δεσμευμένες ιδιοκτησίες, αφού θα πληρώνονται καλά για όσους περιορισμούς τούς επιβάλλει ο νόμος για να προστατευθεί το περιβάλλον, θα επιλέγουν σπανιότερα τον δρόμο της παρανομίας και της καταστρατήγησης των νόμων. Αλλως, συνήθως θα εφαρμόζουν τον νόμο και δεν θα επιχειρούν την παραβίασή του που κατ’ επέκταση σημαίνει καταστροφή του περιβάλλοντος και υποβάθμισή του. Μ’ ένα σμπάρο δυο τρυγόνια δηλαδή. Και το περιβάλλον καλά και οι θιγόμενοι από τους περιορισμούς ιδιοκτήτες καλύτερα.
* Το νομοθετικό πλαίσιο
Ας δούμε όμως ποιοι μπορούν να προσφύγουν δικαστικώς και να διεκδικήσουν την αποζημίωσή τους για ιδιοκτησίες που έχουν σε ζώνες περιβαλλοντικής προστασίας. Και το ουσιαστικότερο, πού μπορούν να πατήσουν για να δικαιωθούν. Τι να επικαλεστούν και σε ποιο νομοθετικό πλαίσιο να ακουμπήσουν. Από την απόφαση του Διοικητικού Εφετείου Αθηνών (φέρει τον αριθμό 1863/2000) προκύπτουν τα εξής:
* Η υποχρέωση του κράτους να προστατεύει με συγκεκριμένα μέτρα το περιβάλλον προβλέπεται με σαφήνεια στο Σύνταγμά μας. Το άρθρο 24 (για το οποίο τόσος λόγος έγινε τελευταίως με αφορμή την αναθεώρησή του) είναι η διάταξη που ορίζει τι πρέπει να κάνει το κράτος για το περιβάλλον.
* Ποιες περιοχές και για ποιον λόγο προστατεύονται το λέει ο νόμος. Και ο νόμος αυτός είναι ο 1650/1986. Οι διατάξεις του αναφέρουν για ποιες περιοχές η προστασία είναι απόλυτη (δεν επιτρέπεται τίποτε), ποιες προστατεύονται σχετικώς (ορισμένες χρήσεις επιτρέπονται) και τι γίνεται με τις ιδιοκτησίες που βρίσκονται γύρω τους. Ποιες μπορούν να οικοδομηθούν, με ποιους συντελεστές δόμησης, αν μπορούν να κτιστούν μόνο κατοικίες, αν είναι δυνατόν να αξιοποιηθούν τουριστικά και πώς, καθώς και πολλά άλλα.
* Οι περιορισμοί που επιβάλλονται στο δικαίωμα της ιδιοκτησίας για να προστατευθεί το περιβάλλον είναι περιορισμοί νόμιμοι και θεμιτοί και επιβάλλονται συγκεκριμένα σε κάθε περιοχή (βιότοποι, ευαίσθητα οικοσυστήματα, υδροβιότοποι, εκτάσεις με απειλούμενα είδη και λοιπά) με προεδρικό διάταγμα. Το διάταγμα αυτό εκδίδεται από τα αρμόδια υπουργεία (Γεωργίας, ΠΕΧΩΔΕ, Βιομηχανίας κ.ά.).
* Οταν όμως οι περιορισμοί της ιδιοκτησίας για λόγους περιβαλλοντικής προστασίας είναι υπέρμετροι, ουσιαστικά οι ιδιοκτήτες των ακινήτων δεν μπορούν να τα εκμεταλλευθούν και να τα αξιοποιήσουν, τότε ο νόμος τούς δίδει τη δυνατότητα να ζητήσουν:
* Ανταλλαγή της έκτασής τους με άλλη του Δημοσίου,
* παραχώρηση κατά χρήση εκτάσεων σε άλλη περιοχή για χρήση ή εκμετάλλευση
* παροχή εφάπαξ ή περιοδικώς αποζημίωσης που γίνεται με προεδρικό διάταγμα
* εφαρμογή του θεσμού του συντελεστή δόμησης σε άλλη ιδιοκτησία.
* Διέξοδος στο αδιέξοδο
Αν τίποτε απ’ όλα αυτά δεν γίνει ή δεν μπορεί να γίνει διότι συνήθως το κράτος δεν διαθέτει εκτάσεις που μπορεί να δοθούν για ανταλλαγή είτε διότι δεν υπάρχουν παραπλήσιες περιοχές που να προσφέρονται είτε το διάταγμα για την αποζημίωση δεν έχει εκδοθεί (ως συνήθως) τότε οι πολίτες (αυτό συμβαίνει κατά κύριο λόγο) οι έχοντες ιδιοκτησίες είναι εγκλωβισμένοι. Εχουν ιδιοκτησίες μόνο θεωρητικώς.
Τη διέξοδο στο αδιέξοδό τους δίδει τώρα η Δικαιοσύνη. Με αποφάσεις της θα αναφερθούμε στη συνέχεια αναγνωρίζει στους εγκλωβισμένους ιδιοκτήτες σε περιοχές προστασίας του περιβάλλοντος το δικαίωμα να προσφεύγουν δικαστικώς κατά του κράτους και να αξιώσουν την αποζημίωσή τους. Να αξιώσουν αποζημίωση για την αξία της ιδιοκτησίας τους την οποία δεν μπορούν να κάνουν κάτι. Δεν μπορούν να κτίσουν, να αξιοποιήσουν, να εκμεταλλευθούν.
Ηδη σε ιδιοκτήτες επιδικάστηκαν γερές αποζημιώσεις, αποζημιώσεις που ανέρχονται σε μερικά δισεκατομμύρια, ενώ πολλές ακόμη ανάλογες υποθέσεις εκκρεμούν σε πρώτο και σε δεύτερο βαθμό. Πάντως η απόφαση που θα αναλύσουμε παρακάτω «άνοιξε» το δημόσιο ταμείο και ανάγκασε το κράτος να πληρώσει το κόστος από τη δέσμευση περιουσιών για να προστατευθεί το περιβάλλον. Και γι’ αυτό είναι μια απόφαση σημαντική.
ΤΙ ΛΕΕΙ Η ΑΠΟΦΑΣΗ Το ιστορικό της δικαίωσης
Είχε μια έκταση εξακόσια τόσα στρέμματα. Εκταση ιδιόκτητη σε μια παραθαλάσσια περιοχή. Την είχε αγοράσει από τις αρχές της δεκαετίας του ’70 για τουριστική εκμετάλλευση. Εκανε μάλιστα και μια εταιρεία γι’ αυτό και άρχισε να προετοιμάζεται πυρετωδώς. Δίπλα του, άλλωστε, οι τουριστικές μονάδες άρχισαν να… φυτρώνουν, ακίνητα να κτίζονται και ιδιοκτησίες να αξιοποιούνται.
Εκείνο που συνέβη όμως στους γείτονές του δεν συνέβη και στον ίδιο. Προεδρικό διάταγμα όπως ο νόμος προβλέπει και ορθώς καθόρισε ότι η περιοχή στην οποία αυτός είχε την ιδιοκτησία του είναι υδροβιότοπος και χρήζει ιδιαίτερης περιβαλλοντικής προστασίας. Μάλιστα το διάταγμα προσδιόριζε σε ποιες περιοχές η προστασία είναι απόλυτη δεν κτίζεται και δεν οικοδομείται τίποτε , σε ποιες επιτρέπεται δόμηση ήπιας μορφής (συγκεκριμένα τετραγωνικά μέτρα και ελάχιστο όριο κατάτμησης τα οκτώ στρέμματα) και ποιες ακριβώς δραστηριότητες είναι ανεκτές και ποιες όχι.
Ο ιδιοκτήτης της έκτασης των εξακοσίων και στρεμμάτων το μεγαλύτερο κομμάτι της περιουσίας του δεν μπορούσε να το αξιοποιήσει. Δεν μπορούσε να κτίσει τίποτε απολύτως. Ετσι είχε μια ιδιοκτησία μόνο στα χαρτιά. Ηταν ένας από τους πολλούς εγκλωβισμένους για λόγους περιβαλλοντικής προστασίας. Ενας από εκείνους με τις δεσμευμένες ιδιοκτησίες ο αριθμός των οποίων αυξάνεται καθημερινώς, καθώς η αναγκαιότητα προστασίας του περιβάλλοντος γίνεται συνείδηση απ’ ολους.
Μη έχοντας άλλη επιλογή, το κράτος δεν είχε φροντίσει να βρεθεί έκταση ανάλογη της δικής του προσφερόμενη για ανταλλαγή ή για εφαρμογή του θεσμού του συντελεστή δόμησης, προσέφυγε στη Δικαιοσύνη. Και ζήτησε αποζημίωση για το γεγονός ότι αυτός πλήρωνε με τη δέσμευση της ιδιοκτησίας του την ορθή επιλογή της προστασίας του υδροβιότοπου στη λιμνοθάλασσα της Ιστιαίας στην Εύβοια. Εστερείτο του δικαιώματος της ιδιοκτησίας του και δεν μπορούσε να κάνει κάτι.
Το αίτημά του ήταν σαφές. Ηθελε να πληρώσει το κράτος, το οποίο έχει και την υποχρέωση για την προστασία του περιβάλλοντος, για την ιδιοκτησία του που είχε και δεν είχε. Κατέθεσε την αγωγή του, προσδιόρισε την αξία της περιουσίας του σε περίπου τέσσερα δισ. και αξίωσε τη δικαστική δικαίωσή του.
Σε πρώτο βαθμό δεν είχε τύχη. Για λόγους τυπικούς, η αγωγή του απορρίφθηκε. Η υπόθεσή του απασχόλησε στη συνέχεια το Εφετείο. Το δευτεροβάθμιο δικαστήριο εξέτασε την ουσία του αιτήματός του και τον δικαίωσε. Δέχθηκε ότι το κόστος για την περιουσία του που ήταν δεσμευμένη πρέπει να πληρώσει το κράτος. Και του επιδίκασε αποζημίωση ανάλογη της αξίας της ιδιοκτησίας του. Η νομική τεκμηρίωση της απόφασης στηρίχτηκε στο Σύνταγμα (άρθρο 24 και στον νόμο 1650/86 για την προστασία του περιβάλλοντος). Ειδικότερα στη διάταξη του νόμου (άρθρου 22) που προσδιορίζει τους τρόπους αποκατάστασης του δικαιώματος της ιδιοκτησίας. Και κάτι ακόμη: Αγωγές με παρεμφερές περιεχόμενο εκκρεμούν και άλλες. Και για άλλες περιοχές. Ενδεικτικώς να αναφέρουμε τη Ζάκυνθο με τις περιοχές για την Καρέτα Καρέτα που προστατεύονται, τον Αμβρακικό, τη λιμνοθάλασσα του Μεσολογγίου κ.ά.